روش نماز شب و وتر پیامبر صلی الله علیه

                 صلاة التراویح (2۴)  

  روش نماز شب و وتر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم 

برادر مسلمان! بدان نماز شب و وتر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حالت گوناگون و روش های متنوعی دارد. چون در بیشتر کتاب های بزرگ و کوچک فقهی این موضوع جمع آوری نشده است. بر خود لازم دیدم روش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را در این باره بیان کنم تا راه، برای دوست داران سنت نبوی هموار گشته و بدان عمل نمایند. خداوند ان شاء الله اجر و ثوابش را برای مان بنویسد. جمع آوری کردم تا هیچ کس روشی را بنابر نادانی انکار نکند. خداوند تبارک و تعالی ما را بر پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ـ چنان که حقش است ـ موفق گرداند، و ما را به اجتناب از انواع نوگرایی و بدعت توفیق عنایت فرماید. روش ها از این قرارند:

1- سیزده رکعت می خواند و با دو رکعت کوتاه آن ها را افتتاح می کرد.

در این باره احادیث ذیل آمده است:

اول: حدیث زید بن خالد الجهنی رضی الله عنه که می گوید: «با خود گفتم: امشب باید نماز شب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را بپایم؛ پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دو رکعت کوتاه خواند، سپس دو رکعت دیگر خواند که از دو رکعت قبلی بسیار بسیار طولانی تر بود، سپس دو رکعت دیگر خواند که از دو رکعت قبلی کوتاه تر بود، سپس دو رکعت دیگر خواند که از دو رکعت قبلی مختصر تر بود و سپس وتر خواند، که جمعاً سیزده رکعت شد.(۱)

دوم ـ حدیث ابن عباس رضی الله عنه که می فرماید: «شبی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم نزد میمونه رضی الله عنها بود و من نیز آن جا بودم، پس از اینکه یک سوم شب یا نیمی از آن گذشت، رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم بلند شد و به سوی مشک آب رفت و وضو گرفت، من با ایشان وضو گرفتم، سپس برای نماز ایستادند، من هم در سمت چپش ایستادم، مرا به سمت راست آورد، سپس دستی بر سرم کشید و گوشم را مالید، گویا می خواست، بدینسان خواب از من بپرد، سپس دو رکعت کوتاه خواند که در هر یک سوره ی فاتحه را خواند، سپس سلام داد و به نماز خواندن ادامه داد، تا با وتر یازده رکعت گشت، سپس خوابید. آن گاه بلال س آمد و گفت: ای رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم! وقت نماز فرا رسیده است، رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم بلند شده، و دو رکعت خواند، سپس به مسجد رفت و با مردم نماز صبح را خواند».(۲)

سوم ـ حدیث عایشه رضی الله عنه که می فرماید: رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم چون برای نماز شب بلند می شد، نمازش را با دو رکعت کوتاه شروع می کرد، سپس هشت رکعت دیگر می خواند و بعد وتر را می خواند. در روایتی دیگر آمده که چون نماز عشا را می خواند، دو رکعت مختصر نیز خوانده و می خوابید. من مسواک و آب وضویشان را آماده می کردم، خداوند او را هر گاه خواست بیدار می کرد، آن گاه مسواک زده وضو می گرفت، سپس دو رکعت نماز می خواند، و بعد هشت رکعت می خواند که قرائت همه برابر بود، سپس با نهمین رکعت وتر می خواند. چون رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم به پیری رسید و دکمی چاق شد، آن هشت رکعت را شش رکعت نمود، و سپس با هفتمین رکعت وتر می خواند، و بعد دو رکعت نشسته می خواند که در آنها «قل یا ایها الکافرون» و «اذا زلزلت الارض» را تلاوت می نمود.

در الفاظ روایت دیگری که طحاوی آورده، تصریح شده است که سیزده رکعت بوده است. عایشه رضی الله عنها در روایت اول گفته است: «سپس وتر می خواند» یعنی سه رکعت وتر، تا اینکه مجموع رکعت ها در روایت اول و دوم برابر گردد، و با این طریق حدیث عایشه رضی الله عنها مانند حدیث ابن عباس رضی الله عنه می شود که پیش تر ذکر شد. به الفاظ روایت دوم عایشه رضی الله عنها ملاحظه شود که می فرماید: دو رکعت مختصر بعد از عشا خواند. و این را بیان نموده است که در میان آن ها سنت عشا هم بوده است. بنابراین تایید می نماید آن چه را که ما در اول این کتاب بیان نمودیم؛ یعنی مراد از دو رکعت مختصر همان دو رکعت سنت عشا بوده است. والله اعلم.

2ـ سیزده رکعت می خواند بدین گونه: هشت رکعت می خواند و در هر دو رکعت سلام می داد، سپس پنج رکعت وتر می خواند که فقط در رکعت پنجم برای تشهد و سلام دادن می نشست در این باره روایتی از عایشه ک وجود دارد که می فرماید: رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می خوابید و چون بیدار می شد، مسواک زده و وضو می گرفت، سپس هشت رکعت نماز می خواند، بدین نحو که بعد از هر دو رکعت سلام میداد، سپس پنج رکعت وتر می خواند که فقط در رکعت پنجم نشسته و تشهد می خواند و بعد سلام میداد. چون مؤذن اذان صبح را می داد بلند شده و دو رکعت مختصر دیگر می خواند.(3)

حدیثی که ابوداوود 1/214 و بیهقی 3/29 از ابن عباس رضی الله عنه روایت نموده اند، شاهد این حدیث است.

در روایت امام احمد تصریح شده که علاوه بر دو رکعت صبح، مجموع رکعات به سیزده می رسیده است، از این روایت به ظاهر با روایت عایشه رضی الله عنها قبلاً گذشت و در آن آمده بود که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم در رمضان و غیر رمضان بیش از یازده رکعت نمی خوانده، مخالف است. نحوه ی جمع بین این دو پیش تر ذکر شد که خلاصه اش چنین است: مقصود عایشه در آن روایت، علاوه بر دو رکعت مختصر یاست که پیامبر ص با آن نماز شبش را افتتاح می نمود. من در روایت دیگری از عایشه رضی الله عنها که گویا تصریحی بر این جمع است، دیدم که در آن دو رکعت مختصر، هشت رکعت و سپس وتر را ذکر نموده است، چنانکه در طریقه ی ادای وتر که در نوع قبلی گذشت، بیان شد.

3ـ یازده رکعت می خواند بدین نحو: بعد از هر دو رکعت سلام می داد، سپس در آخر یک رکعت وتر می خواند. دلیلش حدیثی است که از عایشه رضی الله عنها روایت شده است، وی می فرماید: «رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم بعد از نماز عشا، همان نمازی که مردم بدان «عَتَمه» می گویند، تا صبح یازده رکعت می خواند، و بعد از هر دو رکعت سلام می داد، سپس یک رکعت وتر می خواند و در سجده قبل از اینکه سرش را بلند نماید به اندازه ای که شما پنجاه آیه بخوانید، مکث می نمود، و چون مؤذن اذان صبح را به پایان می رساند، و صبح برایشان نمایان می شد، و مؤذن برای بیدار کردن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می آمد، وی بلند می شد و دو رکعت مختصر می خواند. سپس بر پهلوی راست دراز کشیده تا دوباره مؤذن برای اقامه ی نماز نزد پیامبر می آمد.(4)

این طریقه ی نماز را حدیث ابن عمر رضی الله عنه نیز تأیید می نماید. «فردی از رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی نماز شب پرسید؟ در جواب فرمود: دو رکعت دو رکعت است، و چون ترسیدید که صبح شود، یک رکعت بخوانید، تا آنچه را خوانده اید برای تان وتر بگرداند». (5) 

در صحیح مسلم و ابوعوانه افزون بر این آمده که از ابن عمر رضی الله عنهما سؤال شد: «معنای دو رکعت دو رکعت چیست؟ گفت: یعنی بعد از خواندن دو رکعت سلام دهد». در روایت مالک و بخاری آمده که عبدالله بن عمر رضی الله عنهما بین دو رکعت و یک رکعت وتر سلام می داد و حتی گاهی برای انجام بعضی از کارهایش به دیگری دستور می داد. همین توضیح ابن عمر رضی الله عنهما را امام احمد در شماره ی 5103 به صورت مرفوع و مدرج در متن حدیث ذکر کرده است، لیکن در سند آن عبدالعزیز بن ابی رواد وجود دارد که صادق است، ولی گاهی توهم می کند، چنانکه در التقریب آمده است: بیم آن می رود که در رفع این حدیث نیز توهم کرده باشد. والله اعلم.

4ـ یازده رکعت می خواند، بدین گونه که چهار رکعت با یک سلام، سپس چهار رکعت دیگر با یک سلام و سپس سه رکعت می خواند. این مطلب را بخاری و مسلم و دیگر محدثین از عایشه ک روایت نموده اند که الفاظ آن گذشت. ظاهرش این است که پس از هر دو رکعت از چهار رکعت و سه رکعت برای تشهد می نشست. ولی سلام نمی داد. امام نووی نیز همان گونه که قبلاً گذشت چنین توضیح داده است. در بعضی از روایات به صراحت از عایشه ک نیز، چنین روایت شده که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم میان دو رکعت و یک رکعت وتر سلام نمی داده است. لیکن تمام آن روایات ضعیف اند. چنان که حافظ ابن نصر سپس بیهقی و نووی نیز این مطلب را بیان نموده اند.

من در «التعلیقات الجیاد علی زاد المعاد» بیان کرده ام که ظاهر این حدیث نیز دلیلی بر مشروعیت نشستن بعد از دو رکعت و سلام ندادن می باشد، ولی در آخر این فصل مطلبی خواهد آمد که با ظاهر این حدیث مخالف است. والله اعلم.

5ـ یازده رکعت می خواند، بدین روش: هشت رکعت می خواند و فقط در رکعت هشتم برای تشهد و درود خواندن می نشست، ولی سلام نمی داد، بلکه بلند شده و یک رکعت دیگر به عنوان وتر می خواند، آن گاه سلام می داد و سپس دو رکعت دیگر در حال نشسته می خواند. این در حدیث عایشه ک آمده است؛ سعد بن هشام بن عامر می گوید: «نزد ابن عباس رضی الله عنهما آمدم و از وی درباره ی وتر رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدم، ابن عباس رضی الله عنهما گفت: تو را به داناترین فرد روی زمین نسبت به وتر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم راهنمایی کنم؟ گفتم: کیست؟ گفت: عایشه رضی الله عنها، نزد او برو و از او سؤال کن. نزد عایشه رفتم و گفتم: ای ام المؤمنین! مرا از وتر رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم آگاه کن؟ گفت: مسواک و آب وضو را برای پیامبر مهیا می کردیم، آن وقت که خداوند اراده می کرد بیدارش می نمود، او مسواک زده، وضو می گرفت و 9 رکعت با هم می خواند که فقط در رکعت هشتم برای ذکر، ستایش الله و درود بر پیامبر می نشست. (6)دعا می کرد، سپس بدون سلام بلند می شد و رکعت نهم را می خواند، سپس برای ذکر، حمد خدا، درود بر پیامبر و دعا می نشست. و بعد طوری سلام می داد که می شنیدیم، پس از سلام، دو رکعت دیگر را به صورت نشسته می خواند. (7)ای فرزندم! جمعاً یازده رکعت می گشت: چون پیامبر الله صلی الله علیه و آله وسلم پیر و اندکی چاق شد، هفت رکعت وتر می خواند، و مانند گذشته دو رکعت دیگر را به صورت نشسته می خواند که جمعاً نُه رکعت می گشت، فرزندم.(8)

6ـ نُه رکعت می خواند؛ شش رکعت با هم خوانده که فقط در ششمین رکعت برای تشهد و درود می نشست و سلام نداده، بلند می شد و یک رکعت وتر می خواند، سپس سلام می داد و بعد دو رکعت دیگر به صورت نشسته می خواند. دلیل این مطلب حدیث عایشه رضی الله عنها است که در شیوه ی ادای نماز در شماره ی قبل بیان شد. این است تمام روش ها و کیفیت هایی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نماز شب و وتر می خوانده است. بر این کیفیت ها می توان انواع دیگری را افزود؛ بدین طریق که از رکعت های گذشته هر اندازه می خواهد بکاهد. حتی جایز است فقط یک رکعت بخواند، بنابر این گفته ی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که می فرماید: هر کس می خواهد پنج رکعت وتر بخواند و هر کس می خواهد سه رکعت و یا یک رکعت وتر بخواند. بیان این حدیث قبلاً نیز گذشت.

این حدیث دلالت دارد بر جواز وتر با انواع سه گانه ای که ذکر شد. گرچه وتر یک رکعتی و تنهایی از عمل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم صحیح ثابت نشده است، بلکه بر عکس در روایت صحیح از عایشه رضی الله عنها ثابت گردیده است ـ چنانکه قبلاً نیز گذشت ـ که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم کمتر از هفت رکعت وتر نمی خوانده است.

انسان می تواند وتر پنج رکعتی و یا سه رکعتی را با یک تشهد و سلام بخواند، چنان که در نوع دوم وتر بیان شد. نیز می تواند بعد از هر دو رکعت تشهد خوانده، ولی سلام ندهد، چنان که در نوع چهارم گذشت. و هم می توان بعد از هر دو رکعت سلام داد که بهترین روش نیز همین است. چنان که در نوع سوم و غیر آن بیان شد. حافظ محمد بن نصر مروزی ـ رحمه الله ـ در «قیام اللیل» صفحه ی 119 می فرماید: آنچه را ما می پسندیم برای کسی که می خواهد نماز شب بخواند، در رمضان یا غیر آن، این است که بعد از هر دو رکعت سلام دهد، و چون خواست در آخر سه رکعت وتر بخواند، در رکعت اول «سبح اسم ربک الاعلی» و در روکعت دوم «قل یا ایها الکافرون» را بخواند، سپس تشهد خوانده و سلام دهد، سپس بلند شده و یک رکعت دیگر بخواند و در آن سوره ی فاتحه و «قل هو الله احد» و معوذتین را بخواند»

ابن نصر در ادامه بعضی از روش ها و کیفیت های گذشته را ذکر نموده و بعد از آن گفته است: «عمل به تمام این روش ها بنابر اقتدا به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم جایز است، ولی پسندیده همان است که ذکر کردیم، زیرا وقتی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی نماز شب پرسیده شد، فرمود: «نماز شب دو رکعت، دو رکعت می باشد» آنچه را که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم برای امتش پسندیده است می پسندیم. و عمل آن کس را که به عمل پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اقتدا می کند، نیز جایز می دانیم، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از آن ممانعت ننموده است. در صفحه ی 121 می فرماید: نزد ما عمل به تمام این روایات جایز است. دلیل اینکه این نماز به انواع گوناگونی آمده این است که نماز شب همان طور که بیان نمودیم خواه وتر باشد یا غیر آن، نفل است. لذا پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نماز شب و وترشان را با روش های گوناگونی می خوانده است، گاهی چنین و گاهی چنان، اما همه جایز و خوب اند.

از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم حدیث ثابت و واضحی نیافتم که سه رکعت وتر خوانده باشد و در آخر سلام داده باشد، ولی در پنج و هفت و نُه، یافته ام، آری احادیثی دیده ام که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وتر سه رکعتی می خوانده است، ولی در آن ها ذکری از سلام نیست. سپس با سند صحیح از ابن عباس رضی الله عنهما روایتی را ذکر کرده که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم وتر سه رکعتی می خوانده است و در آن سوره های «سبح اسم ربک الاعلی» و «قل یا ایها الکافرون» و «قل هو الله احد» را خوانده است.

سپس می فرماید: در این باره از عمران بن حصین، عایشه، عبدالرحمن بن ابزی و انس بن مالک رضی الله عنهم روایت شده است، ولی تمام آن روایات مبهم اند. احتمال دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بعد از ادای دو رکعت از وتر سه رکعتی، سلام داده باشد.

زیرا درست است به کسی که ده رکعت بخواند و بعد از هر دو رکعت سلام دهد، گفته شود فلانی ده رکعت خوانده است. لذا برای پیروی روایات واضحی (9)که به جز یک معنی، احتمال دیگری ندارند از روایات مبهم بهتر اند. آری نقل کردیم که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم وتر گزار را مختار گذاشته است که پنج یا سه و یا یک رکعت بخواند و از بعضی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل نمودیم که وتر را سه رکعت خوانده اند و جز در آخر سلام نداده اند و عمل به آن جایز است، ولی پسندیده همان است که ما ذکر نمودیم».

در صفحه ی 123 می فرماید: نزد ما بنابر روایات و احادیثی که از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و یاران بزرگوارش روایت نمودیم، وتر یک رکعتی، سه رکعتی، پنج رکعتی، هفت رکعتی، و نُه رکعتی، همه جایز و خوب اند، ولی آنچه ما می پسندیم همان است که قبلاً بیان داشتیم».

اگر فردی نماز عشا را خواند و سپس اراده کرد که یک رکعت وتر بخواند و قبل از آن چیز دیگری را نخواند، ما مستحب می دانیم که قبل از آن، دو رکعت یا بیشتر خوانده و سپس یک رکعت وتر بخواند، ولی اگر چنین نکرد و فقط یک رکعت وتر خواند، این نیز جایز است و از بسیاری از یاران بزرگوار پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم روایت نمودیم که آنها چنین می کرده اند.

امام مالک و بعضی دیگر از علما این عمل را مکروه دنسته اند، ولی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به پیروی و اتباع اولی تر و بهتر می باشند».

در صفحه ی 125 می فرماید: «درباره ی کراهت وتر سه رکعتی از پیامبر و صحابه و تابعین بعضی از احادیث و آثار آمده است». او این گفته ی پیامبر را ذکر می کند که می فرماید: «وتر را سه رکعتی نخوانید تا با مغرب مشابهت پیدا کند، وتر پنج رکعتی بخوانید» که سند آن ضعیف است. لیکن امام طحاوی و دیگر محدثین آن را با سند صحیح دیگری روایت نموده اند، اما این روایت به ظاهر با حدیث ابوایوب که با الفاظ (هر کس می خواهد وتر را سه رکعتی بخواند) که قبلاً ذکر شد، تعارض دارد. اما می توان بین آن ها چنین جمع نمود که مراد از نهی از وتر سه رکعتی همان وتر با دو تشهد می باشد، زیرا در این صورت با نماز مغرب مشابه می گردد، اما اگر با یک تشهد بخواند مشابهتی با مغرب پیدا نخواهد کرد. همین مطلب را علامه حافظ ابن حجر در فتح الباری (10)بیان نموده و علامه صنعانی در سبل السلام (11)تحسن و تأییدش نموده است. می توان از مشابهت وتر با نماز مغرب دوری جست، بدین نحو که بعد از دو رکعت سلام دهد، سپس یک رکعت بخواند. بنابر همین مطلب علامه ابن القیم در کتاب «زاد المعاد» (12)بعد از بیان حدیث «کان لا یسلم فی رکعتی الوتر» (بعد از دو رکعت وتر سلام نمی داد) گفته است:

در این روش اشکال وارد می شود، زیرا ابوحاتم ابن حبان در کتاب صحیحش از ابی هریره رضی الله عنه روایت نموده که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است: «وتر سه رکعتی نخوانید، وتر پنج رکعتی و یا هفت رکعتی اقامه نمایید، و آن را به نماز مغرب تشبیه نکنید». دارقطنی می گوید: تمام راویانش ثقه اند. مهنا می گوید: از ابوعبدالله امام احمد بن حنبل سؤال نمودم: چه روشی را در ادای وتر می پسندی؟ آیا بعد از دو رکعت سلام می دهی؟ گفت: آری! گفتم: به چه دلیل؟ فرمود: زیرا برای این شیوه از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم احادیث زیاد و قوی تری وجود دارد. حارث می گوید: از امام احمد درباره ی وتر سؤال شد؟ فرمود: بعد از خواندن دو رکعت سلام دهد، و اگر سلام نداد امیدوارم که به نمازش نقصی نرسد، ولی سلام دادن از پیامبر بهتر به ثبوت رسیده است».

از تمام احادیث گذشته می توان چنین نتیجه گرفت که خواندن وتر به روش های گذشته جایز و خوب است، ولی وتر سه رکعتی با دو تشهد مانند نماز مغرب، از احادیث صحیح، ثابت نشده است، حتی از کراهیت نیز خالی نیست. بنابراین می پسندیم که در وتر سه رکعتی پس از دو رکعت برای تشهد ننشیند، و اگر نشست سلام بدهد. این روش چنان که بیان شد، بهترین روش است.

توفیق دهنده برای کارهای نیک خداوند است، که غیر او پروردگاری وجود ندارد.

---

 (1) این روایت را مسلم و ابوعوانه در صحیحین خویش و دیگر علما نیز در کتاب هایشان روایت نمودند. چنانکه قبلاً نیز بیان شد.

 (2) این حدیث را ابوداوود 1/215 و از وی ابوعوانه در صحیح خویش 2/318 روایت نموده اند و اصل این حدیث در بخاری و مسلم است.

 (3) این حدیث را امام احمد 6/123 و 230 روایت نموده و سند آن صحیح و بر شرط مسلم و بخاری می باشد و مسلم 2/166 روایت نموده و ابوعوانه 2/325 ، ابوداود 1/210 و ترمذی 2/321 روایت نموده و آن را صحیح دانسته اند و دارمی 1/371 ، ابن نصر در صفحه ی 120ـ 121 ، بیهقی 3/27 و ابن حزم در المحلی 3/42ـ 43 روایت نموده اند. همه آنها مختصراً روایت نموده اند و در آن از سلام دادن ذکری نشده است. امام شافعی از ایشان 1/1/109 ، طیالسی 1/120 و حاکم 1/305 روایت نموده اند و حاکم فقط پنج رکعت وتر را آورده است.

(4) این حدیث را مسلم 2/155، ابوداوود 1/290، ابوعوانه 2/326، طحاوی 1/167 و احمد 6/215، 248 روایت نموده اند. مسلم و ابوداوود این حدیث را از ابن عمر نیز روایت نموده اند و ابوعوانه 2/315 فقط از ابن عباس م روایت کرده است.

(5) این روایت را امام مالک 1/144 ، بخاری 2/382 و 385 ، مسلم 2/172 و ابوعوانه 2/330ـ 331 روایت نموده اند.

 (6) این نکته ی مهمی است که به روشنی می نمایاند که پیامبر ص بر خودش درود می فرستاده است، و این درود را همانند تشهد دوم در تشهد نخست نیز می گنجانده است. آیا مسلمان حق دارد در تشهد نخست از درود فرستادن بر پیامبر ص روی گرداند، به صرف اینکه مذهبش در این تشهد درود را مکروه تحریمی می داند! علما بر این باورند که در احکام نماز میان فرض و نفل جز با دلیل تفاوتی نیست و این جا دلیلی وجود ندارد.

 (7) این دو رکعت پس از وتر به ظاهر با حدیث «آخرین نمازتان را در شب، وتر قرار دهید» که امامان بخاری و مسلم و دیگران آن را روایت کرده اند. منافات دارد. علما در جمع بندی این دو رکعت و حدیث وتر در آخر شب دیدگاه های گوناگونی ارایه داده اند که هیچ کدام نزد من بر دیگری برتری ندارد. توقف و سکوت به احتیاط نزدیک تر است، زیرا حدیث وتر در پایان شب، عام است و ادای دو رکعت توسط پیامبر احتمال تخصیص دارد. والله اعلم.

 (8) این روایت را مسلم 2/169ـ 170 ، ابوعوانه 2/321ـ 325، ابوداوود 1/210ـ 211، نسائی 1/244ـ 250، ابن نصر 49، بیهقی 3/30، و احمد 6/53ـ 54، 168 روایت نموده اند.

 (9) یعنی آن هایی که به صراحت از سلام دادن بین دو رکعتی و یک رکعتی سخن گفته اند. پیش تر گفتیم احادیثی که ذکر کرده اند پیامبر سلام نمی داده است، ضعیف می باشند، همانند حدیث ابی بن کعب که نسائی و دیگران روایت کرده اند و ...

 (10) فتح الباری، ابن حجر 4/301.

 (11) سبل السلام صنعانی 2/8.

 (12) زاد المعاد، ابن القیم 1/122.